Stanisław Witalis Moskalewski urodził się 28 kwietnia 1876 r. w Sieprawkach w parafii Garbów (zobacz skan aktu urodzenia). Pochodził ze zubożałej po 1863 r., rodziny szlacheckiej. Jego pradziad Stanisław był w okresie Księstwa Warszawskiego porucznikiem saperów, a następnie z nominacji Józefa ks. Poniatowskiego pułkownikiem artylerii Wojsk Polskich. Ojciec Feliks, właściciel Sieprawek, był prezesem pierwszej spółdzielni rolniczej, a jego matka, z domu Trąbczyńska pochodziła z rodziny ziemiańskiej. Stanisław Moskalewski edukację rozpoczął w IV Gimnazjum w Warszawie. Przerwał ją z powodu gruźlicy, a następnie drogą samokształceniową zdobył wiedzę: ogólną i w zakresie administracji gospodarczej. Rozpoczął pracę w Ordynacji Zamoyskich najpierw jako leśniczy, następnie jako sekretarz majątku Klucza Zwierzynieckiego, a w końcu jako naczelnik Wydziału Dochodów Stałych w Zarządzie Głównym Ordynacji.
Stanisław Moskalewski konspiracyjną działalność polityczną rozpoczął najprawdopodobniej już w 1898 r. W 1901 r. został członkiem Ligi Narodowej, a następnie jej jawnej ekspozytury tj. Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. W 1902 r., uczestniczył w Zjeździe LN i SDN odbywającym się w Krakowie. Został komisarzem Ligi na południową Lubelszczyznę. Mieszkając blisko granicy rosyjsko-austriackiej organizował punkt przerzutowy dla polskich organizacji społeczno-politycznych i prasy narodowej głównie „Przeglądu Wszechpolskiego” i „Polaka”. Moskalewski wyróżniał się jako sprawny kurier, który zajmował się wytyczaniem tras przemytu nielegalnej prasy oraz zapewnieniem bezpieczeństwa konspiratorom. Dla kurierów sporządzał specjalne „ornaty”, czyli ubiory maskujące kształt przemytników – pozwalające ukryć ok. 250-350 egzemplarzy „Polaka” lub 150-200 egzemplarzy „Przeglądu Wszechpolskiego”. Jako pracownik Ordynacji Zamoyskich Stanisław Moskalewski zakładał na terenie guberni lubelskiej: kółka rolnicze, rolnicze spółdzielnie i spółki głównie wikliniarskie i tkackie, ochotnicze straże pożarne, kasy pożyczkowe, czytelnie ludowe. W 1905 r., i w latach następnych brał czynny udział w akcji wprowadzania języka polskiego do szkół i urzędów gminnych. W grudniu 1905 r., współorganizował Zjazd Włościan Polskich. Za swoją działalność był pod stałym nadzorem policji carskiej, miał częste rewizje. Zagrożony aresztowaniem (na drodze decyzji administracyjnej otrzymał wyrok trzech lat pozbawienia wolności) udał się do Galicji. Powrócił po ogłoszeniu amnestii. Ponadto organizował wystawy rolnicze i przemysłu rękodzielniczego oraz wycieczki gospodarcze i krajoznawcze.
Po wybuchu I wojny światowej udał się na tereny dzisiejszej Ukrainy gdzie z nominacji Władysława Grabskiego został pełnomocnikiem Centralnego Komitetu Obywatelskiego na obszar guberni kijowskiej, a później całej Ukrainy. W ramach Komitetu opiekował się cywilną ludnością polską, starając się zapewnić godziwe warunki egzystencji oraz organizację polskiego szkolnictwa i harcerstwa. Zajmował się także pomocą w organizacji i zaopatrzeniu polskich jednostek wojskowych tworzonych na terenie Rosji i Ukrainy. W ten sposób znacznie przyczynił się do powstania korpusu gen. Dowbór-Muśnickiego i dywizji gen. Osińskiego, organizując dlań fundusze. W 1916 r. był współtwórcą Rady Okręgowej Towarzystwa Pomocy Ofiar Wojny z siedzibą w Kijowie. W 1917 r. został członkiem Rady Polskiej Zjednoczenia Międzypartyjnego z siedzibą w Moskwie, na czele, której stał późniejszy prezydent RP – Stanisław Wojciechowski. W okresie pertraktacji pokojowych rosyjsko-niemieckich w Brześciu nad Bugiem (I-II 1918) Moskalewski wchodził w skład delegacji jako delegat reprezentujący interesy ludności polskiej, faktycznie będąc agentem Ligi Narodowej i Komitetu Narodowego Polskiego zbierającym informacje o przebiegu i kulisach konferencji. To właśnie Moskalewski zdobył informację o tajnym aneksie do układu pokojowego w sprawie podziału Galicji Wschodniej i Bukowiny. W ostatnich miesiącach 1918 r. zajmował się ewakuacją ludności polskiej z terenów Ukrainy. Dzięki jego ofiarności 18 tys. Polaków mogło we względnie dobrych warunkach wrócić do kraju.
Do kraju wrócił w grudniu 1918 r., osiadając w Zwierzyńcu. Prawdopodobnie był zamieszany w nieudaną próbę zamachu przeciwko rządom socjalistów dokonanego 19 stycznia 1919, na czele, którego to zamachu stanęli gen. Marian Januszajtis, Eustachy Sapieha i Jerzy Zdziechowski. 17 listopada zapadła decyzja o nominacji Stanisława Moskalewskiego na wojewodę lubelskiego, funkcję pełnił do 25 października 1926 r., z tym, że od 9 lutego 1924 r. do 31 marca 1926 r. był nadzwyczajnym komisarzem ds. oszczędnościowych przy prezydium Rady Ministrów, wówczas to obowiązki wojewody pełnił dotychczasowy zastępca dr Stanisław Bryła. Jako wojewodzie, Moskalewskiemu na sercu leżało zwłaszcza odbudowanie ze zniszczeń gospodarstw wiejskich, rolnictwa, które były główną gałęzią wytwórczą w województwie. Działalnością Komisarza Oszczędnościowego miał przyczynić się do uzyskania przez państwo równowagi budżetowej, miał także przygotować plan reorganizacji administracji państwowej, skasował wiele urzędów i ograniczył liczbę ministerstw. Stanisław Moskalewski był przewidywany na Ministra Spraw Wewnętrznych w gabinecie Władysława Grabskiego. Jednak wcześniejsza przynależność do Pogotowia Patriotów Polskich – nacjonalistycznej organizacji mającej dyktatorskie zapędy, komendantem, którego w województwie lubelskim był brat Stanisława – Feliks, przeszkodziła nominacji wojewody lubelskiego na stanowisko ministerialne, w wyniku gwałtownych protestów przedstawicieli PPS i PSL „Wyzwolenie”. W kręgu opozycji socjalistycznej ze względu na aspirację do rządów silnej ręki uzyskał przydomek „Moskalini”.
Stanisław Moskalewski bardzo interesował się rozwojem Uniwersytetu Lubelskiego (od 1928 r. KUL), wspierał go finansowo, organizował różnego rodzaju pomoc od osób i instytucji działając w Towarzystwie Uniwersytetu Lubelskiego.
W wyniku dokonania zamachu majowego przez piłsudczyków mówiono o nagłej dymisji Stanisława Moskalewskiego z zajmowanej funkcji. Wezwany do Warszawy 29 października otrzymał dekret Prezydenta Mościckiego o przeniesieniu go w stan nieczynny z dniem 3 listopada 1926 r. W reakcji na tę decyzję „Głos Lubelski”, organ o proweniencji narodowej pisał: „Na mieliźnie poczynań państwowych dzisiejszych sfer rządowych, panoszą się rugi osobiste mające być wykładnikiem programu tych, co się dostali do władzy po zamachu majowym”. W uznaniu zasług wojewodę uroczyście żegnali pracownicy Urzędu Wojewódzkiego, współpracownicy, młodzież akademicka a nawet i przedstawiciele miejscowej Gminy Żydowskiej. Wojewoda Moskalewski do końca 1926 r., przebywał w Lublinie, po czym przeniósł się do Poznania. W stolicy Wielkopolski pracował społecznie w Polskim Czerwonym Krzyżu, jako prezes okręgu, działał także w: Polskim Towarzystwie Krajoznawczym pełniąc również funkcję prezesa, proendeckim Towarzystwie Popierania Przemysłu i Handlu Polskiego „Rozwój”. W 1930 r. był jednym z dyrektorów Międzynarodowej Wystawy Komunikacji i Turystyki w Poznaniu. Był również członkiem Naukowej Organizacji Pomocy przy Uniwersytecie Poznańskim. Należał do Towarzystwa „Armia Błękitna” i do Spółdzielni Robotniczo-Budowlanej „Dom Własny”. Stanisław Moskalewski zmarł w Poznaniu 6 września 1936 r., został pochowany w Garbowie. Był odznaczony w 1922 r. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski. Ożeniony z Wandą z d. Jasińską miał z nią dwie córki, Irenę i Zofię.
Bibliografia:
Kozyra W., Urząd Wojewódzki w Lublinie w latach 1919-1939, Lublin 1999.
Maj E., Narodowa Demokracja w województwie lubelskim 1918-1928, Lublin 2002.
Tenże, Związek Ludowo-Narodowy 1919-1928,.Studium z dziejów myśli politycznej, Lublin 2000.
Rafał Dobrowolski
